αίθριο

Χώρος που βρίσκεται μπροστά από τους εσωτερικούς χώρους μιας κατοικίας ή ενός δημόσιου κτιρίου και τους απομονώνει από την είσοδο. Στις ιδιωτικές κατοικίες το α. έχει κυρίως σκοπό να χωρίζει τους υπόλοιπους χώρους μιας οικίας από το ύπαιθρο. Στα γραφεία, στα ξενοδοχεία και σε άλλα δημόσια κτίρια το α. παίρνει τη θέση αίθουσας αναμονής και συνδέσμου μεταξύ των διαφόρων χώρων. Κατά την αρχαιότητα το α. είχε προσλάβει μεγάλη σπουδαιότητα στα κτίρια των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν σε περιοχές με ζεστό κλίμα, π.χ. στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Στην αρχαία ελληνική οικία το α. αποτελεί τον κεντρικό κύριο χώρο, ενώ όλοι οι άλλοι χώροι είναι τοποθετημένοι περιμετρικά του α., από το οποίο και μόνο φωτίζονται και διαμέσου του οποίου επικοινωνούν και μεταξύ τους. Μια μικρή θύρα εισάγει τον ένοικο από τον δρόμο σε μια στοά (διάδρομο), που οδηγεί στο α. Ο κυριότερος χώρος της κατοικίας, ο οίκος με τον πρόδομο ή προστάδα, επικοινωνεί με το α. μέσω ενός μεγάλου ανοίγματος. Γνωστότερο παράδειγμα, η οικία της Πριήνης. Στη Δήλο επίσης υπάρχουν πολλά παραδείγματα οικιών, στις οποίες, παρά τη διαφορετική κάθε φορά διάταξη των στοιχείων, ανάλογα με τις ανάγκες, πάντα υπερέχει σε σημασία το α. που κατέχει την κεντρική θέση. Χωρίς σκεπή, περιβάλλεται από στοά και έχει πολλές φορές δάπεδο που διακοσμείται με ωραιότατα ψηφιδωτά και πλακόστρωτα. Από κάτω είναι κατασκευασμένη η υπόγεια δεξαμενή για τη συλλογή, τον χειμώνα, των νερών της βροχής. Στη ρωμαϊκή οικία το α. (atrium) ή και μέλαθρο έχει συνήθως τη μορφή σκεπαστής αυλής και φωτίζεται από ένα τετράγωνο άνοιγμα στη σκεπή (compluvium) από το οποίο πέφτει το νερό της βροχής σε μια λεκάνη (impluvium) που βρίσκεται ακριβώς κάτω από το δάπεδο. Το α., όχι σπάνια, πλουτίζεται με διακοσμήσεις γλυπτικές ή ζωγραφικές και επικοινωνεί με το κοινό καθημερινό, το tablinum, μέσω ενός μεγάλου ανοίγματος, που αρχικά έκλεινε με παραπετάσματα ή με ξύλινες θύρες, όπως επίσης επικοινωνεί με τον κήπο (hortus) στον οποίο βλέπουν τα ιδιωτικά δωμάτια. Στις οικίες ελληνορωμαϊκού τύπου, όπως στην Πομπηία, το α. επικοινωνεί με έναν κήπο ο οποίος περιστοιχίζεται από στοές, το περιστύλιο, το οποίο είναι ελληνικής προέλευσης. Στη θρησκευτική αρχιτεκτονική της πρώτης χριστιανικής περιόδου το α. απέκτησε τεράστια σπουδαιότητα –ακόμη και καλλιτεχνική– και είχε προορισμό, μεταξύ των άλλων, να δέχεται τους κατηχούμενους, που δεν γίνονταν δεκτοί στη βασιλική. Είχε τη μορφή ανθισμένου κήπου, ο οποίος περιστοιχιζόταν στις τέσσερις πλευρές από στοές και ήταν η συμβολική απομίμηση του επίγειου παράδεισου, του οποίου έπαιρνε και το όνομα. Στο μέσο είχε μια κρήνη, που λεγόταν φιάλη και συμβόλιζε την πηγή της ζωής. Στο τέλος, ο όρος α. κατέληξε να υποδηλώνει και τη στοά, που προηγείται του ναού ή του μεγάρου, προστατεύοντας την είσοδο από τις κακοκαιρίες, ή τη σκεπαστή είσοδο στην οποία κατέβαιναν από τις άμαξες. Κάτοψη οικίας της Δήλου, στην κεντρική θέση της οποίας φαίνεται το αίθριο. Το κεντρικό αίθριο της «Οικίας του Φαύνου» στην Πομπηία, τοσκανικού τύπου, στο οποίο απομένει η λεκάνη (impluvium), κοσμημένη με το ωραίο μπρούντζινο αγαλματάκι του Φαύνου που χορεύει. Τα αίθρια αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα των σύγχρονων εμπορικών κέντρων (φωτ. Πρεσβεία Αργεντινής).

* * *

το (Α αἴθριον)

1. άτριον, πρόδομος (αποδίδεται με αυτή την έννοια το λατιν. atrium, εσωτερική αυλή ρωμαϊκού σπιτιού)

2. περίστυλη αυλή στην πλευρά τής εισόδου τής παλαιοχριστιανικής βασιλικής, άστεγη στο μέσον.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αἴθριον, ουσιαστικοποιημένο ουδ. τού επιθ. αἴθριος. Η λ. αἴθριον (και το υποκορ. αἰθρίδιον) κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους θεωρήθηκε παρετυμολογικά ότι απέδιδε το λατιν. ātrium «πρόδομος, εσωτερική αυλή ρωμαϊκής κατοικίας»].